Oluşum ve görünümleri bakımından dağlar farklı özelliktedirler. Oluşumlarına göre dağlar şu şekilde gruplandırılabilir.
Dağ oluşum hareketlerine orojenez denir. Karalardan aşındırılan maddeler, okyanusların tabanlarında birikerek, tortul tabakalar oluştururlar. Bu tortulların büyük bölümü esnek (plastik) yapıdadır. Bu esnek tortullar, kıtaların birbirine yaklaşması sırasında, yanlardan sıkıştıklarında kıvrılır. Böylece antiklinal ve senklinallerden oluşan kıvrım dağları meydana gelir.
Tortullarınma alanlarında (Jeosenklinal) biriken tabakaların bir bölümü kaim ve serttir. Bu tabakalar orojenik hareketler sırasında kıvrüamaz ve kırılırlar. Böylece fay denen kırıklar oluşur. Orojenik hareketler sırasında, çoğunlukla kıvrılmalar ve kırıklar bir arada oluşur.
NOT: Fay denen tabakaların kırıldığı noktalar, yer kabuğunun en zayıf noktalarıdır. Bu nedenle fay hatları boyunca tektonik depremler oluşur. Volkanik hareketler meydana gelir. Ayrıca kaplıca suları da fay hatlarından yeryüzüne çıkar.
a. Kıvrım Dağları: Türkiye’nin bulunduğu yerde 1. Jeolojik dönemde var olan Tethys denizi tabanında biriken ve binlerce metre kalınlığa erişen tortul tabakalar, 3. Zaman’da yerkabuğu hareketleri ile kuzeydeki ve güneydeki, eski kara kütlelerinin birbirine doğru yaklaşmasıyla sıkışarak kıvrıldı ve yüzeye çıktı. Alp-Himalaya orojenik kuşağını oluşturan sıradağlar meydana geldi. Bu oluşumla Türkiye’deki Kuzey Anadolu sıradağları ile, Toros dağları, Karasu-Aras dağları oluştu.
NOT: Bu dağların olşumları 3. zamanda (Neozoik – Tersiyer) tamamlandı. Ancak bugünkü yüksekliklerine 4. zamanda (Kuaterner) ulaştı.
b. Kırık Dağları: Sert tabakalar yan basınç karşısında kırılır. Kırık hatları arasında kalan blokların bazıları çökerek (Graben) çöküntü hendeklerini, bazıları da yükselerek (Horst) kırık dağlarını oluşturur.
Ege bölgesindeki dağlar kırılma sonucunda oluşmuştur. Bu dağlar kuzeyden güneye doğru: Kaz, Madra, Yund, Bozdağlar, Aydın dağlan ve Menteşe dağları olarak sıralanır. Bu dağların arasında ise Bakırçay, Gediz, Küçük Menderes ve Büyük Menderes Grabenleri bulunur.
2. Volkanik Dağlar:
Yerin derinliklerindeki kızgın, erimiş ve basınç altında bulunan magmanın yeryüzüne çıkmasıyla oluşmuş, koni şekilli, tek tek dağlardır.
Türkiye’de 3. zamanda başlayan volkanik faaliyetler 4. zamanda da devam etmiştir. Bu faaliyetle kırıklar (fay) boyunca çeşitli volkanik malzemeler yeryüzüne çıkmış ve volkanik araziyi oluşturmuştur.
Günümüzde faaliyetleri sona ermiş olan volkanik oluşumlu dağlarımız şunlardır:
a. Doğu Anadolu Bölgesi Volkan dağları:
Volkanik arazinin en yaygın olduğu bu bölgede yer alan volkan dağları, Van gölünün kuzeyinde yer alır ve kuzeydoğu-güneybatı yönlü uzanır. Bunlar;
Ağrı Dağı: 3896 m’lik Küçük Ağrı ve 5137 m’lik Büyük Ağrı dağlarıdır. Büyük Ağrı, Türkiye’nin en yüksek dağıdır.
Tendürek Dağı: Van gölünün kuzeydoğusundadır. Yüksekliği 3533 m’dir.
Süphan Dağı: Van Gölü’nün kuzeyindedir. Yüksekliği 4058 m’dir.
Nemrut Dağı: Van Gölü’nün batısmdadır. Bu dağdan çıkan lav ve küller, akarsu önüne set yaparak Van Gölü’nü oluşturmuştur. Patlama ile dağm zirvesinde geniş bir çukurluk (kaldera) oluşmuştur. Bu çukurda sularm toplanmasıyla da bir göl meydana gelmiştir.
Ayrıca, Doğu Anadolu’da yer alan Kargapazarı ve Dumlu (Erzurum’da) ile Bingöl dağı da volkanik yapıdadır.
b. İç Anadolu Bölgesi Volkan Dağları:
Bölgenin güneyinde yer alır. Kuzeydoğu-güneybatı yönünde uzanır. Bir kırık hattı boyunca sıralanmışlardır. Bu dağlar şunlardır:
Erciyes: 3916 m. ile İç Anadolu’nun en yüksek noktasıdır. Bir çok yan koniden oluşmuştur. Doruk kesiminde buzul yer alır.
Hasandağ: 3258 m’dir. Aksaray Hinde’dir.
Melendiz: 2936 m’dir. Niğde ilinde yer alır.
Karacadağ: Konya-Karapınar’da yer alır. Yakınlarında Meke dağı ve tuzlası gölü ile, Acıgöl yer alır. Bu göller volkanik gaz patlaması ile açılan ve maar denen çukurlukların içinde oluşmuştur.
Karadağ: Karaman ilinde yer alır. 2271 m. yüksekliktedir.
NOT: Ürgüp – Göreme yöresinde Erciyes’in faaliyeti ile geniş bir alan, tüf denen kolay aşınabilen tabaka ile kaplanmıştır. Tüf platolarının sel suları tarafından aşındırılması sonucunda peribacaları oluşmuştur.