MAYOZ BÖLÜNME NEDİR?
Eşeyli üreyen canlılarda, eşey hücrelerinin (gamet) oluşmasını sağlayan bölünme şekline mayoz bölünme denir.
ÖZELLİKLERİ
- Üreme ana hücrelerinde ve spor ana hücrelerinde gerçekleşir.
- Kromozom sayısının yarıya indiği bölünme şeklidir.
- Hem homolog kromozomlar, hem de kardeş kromatitler ayrılır.
- 2n kromozomlu ana hücreden n kromozomlu 4 yeni hücre oluşur.
- Tür içi kromozom sayısının sabit kalmasını sağlar.
- Oluşan hücrelerin kalıtsal yapısı genellikle birbirinden farklıdır.
- Mayoz bölünme tür içi çeşitliliği arttırır.
- Mayoz sonucu oluşan hücreler, n kromozomlu oldukları için tekrar mayoz bölünme geçiremezler.
- Çekirdek ve sitoplazma iki defa bölünür. Bu nedenle interfaz dışındaki evreler iki kez görülür.
MAYOZ BÖLÜNME EVRELERİ
Mayoz bölünme birbirini izleyen iki bölünme aşamasından oluşur.
MAYOZ I
İnterfaz
Mitoz bölünmedeki hazırlık evresi ile aynıdır.
Profaz I
- Çekirdek zarı ve çekirdekçik eriyerek kaybolur.
- Zıt kutuplara doğru çekilen, kendilerini interfazda eşlemiş olan sentrozomlar arasında iğ iplikleri oluşturulur.
- Şekil ve büyüklük bakımından aynı olan, biri anneden diğeri babadan gelen karşılıklı homolog kromozomlar yan yana gelir ve birbirlerine değerler.
- Homolog kromozomların yan yana gelerek oluşturduğu bu 4 kromatitli yapıya “tetrat” denir. Bu sırada homolog kromozmların kardeş olmayan kromatitlerin birbirine sarılmasına “sinapsis” denir.
- Sinapsis durumunda kromatitlerin birbirine temas eden noktalarına kiyazma ismi verilir.
UYARI:
1 tetrat = 2 kromozm = 4 kromatit
Tetrat sayısı haploit (n) kromozm sayısına eşittir.
Tetrat oluşturan homolog kromozomların kardeş olmayan kromatitleri birbirne sarılır, bu sırada kardeş olmayan kromatitlerdeki bazı genler karşılıklı yer değiştir. Bu olaya krosing-over denir. Krosing-over ile yen gen kombinasyonları meydana gelir. Böylece aynı türün bireyleri arasında farklı özellikler ortaya çıkar.
UYARI:
Krosing-over her mayoz bölünmede gerçekleşmek zorunda değildir. Mayoz bölünmede çeşitliliği sağlayan temel olay homolog kromozmların ayrılmasıdır.
Metafaz I
- Homolog kromozomlar karşılıklı olarak (iki sıra) hücrenin ekvatoral düzleminde toplanarak kinetekor bölgelerinden iğ ipliklerine tutunur.
Anafaz I
- Homolog kromozom çiftleri birbirinden ayrılarak hücrenin zıt kutuplarına doğru çekilir. Böylece oluşacak iki hücrenin genetik olarak birbirinden farklı özellikte olması sağlanır.
Telofaz I
- Kutuplara çekilen kromozomların etrafında çekirdek zarı ve çekirdekçik oluşur.
- Telofaz I sonunda çekirdek bölünmesi tamamlandığı için hücre iki çekirdekli olur.
Sitokinez I (Sitoplazma bölünmesi)
Çekirdek bölünmesi tamamlandığında sitoplazma bölünmesi gerçekleşir. Bitki hücrelerinde ara lamel oluşumu ile, hayvan hücrelerinde boğumlanma ile gerçekleşir. Bu olay sonucu 2n kromozomlu hücreden n kromozomlu, genetik yapısı birbirinden farklı iki hücre oluşur.
UYARI:
Sinapsis, tetrat oluşumu ve krossing-over sadece mayoz bölünmede (mayoz I’de) gerçekleşen olaylardır.
UYARI:
Homolog kromozomların anafaz I evresinde farklı kutuplara rasgele bir biçimde çekilmesi, kromozom sayısının yarıya düşmesine ve kalıtsal çeşitliliğe neden olur.
MAYOZ II
Mayoz I sonucu oluşan hücrelerde kromozomlar çift kromatitli olduğu için bu hücreler, DNA eşlemesinin olmadığı bir hazırlık evresinden (interkinaz) sonra bir daha bölünür. Bu bölünme evresi mayoz II’dir. Mayoz II, mayoz I’de olduğu gibi çekirdek ve sitoplazma bölünmesi olmak üzere 2 evrede gerçekleşir.
Profaz II
Çekirdek zarı ve çekirdekçik eriyerek kaybolur. Sentrioller hayvan hücrelerinde iğ ipliklerini oluşturur. Bitki hücrelerinde iğ ipliklerini sitoplazmadaki proteinler oluşturur.
Metafaz II
Kromozomlar hücrenin ekvatoral düzleminde kardeş kromatitleri zıt kutuplara bakacak şekilde yan yana (tek sıra halinde) dizilerek kinetekor bölgelerinden iğ ipliklerine tutunur.
Anafaz II
İğ iplikleri kasılarak kromozomların kardeş kromatitlerini sentromer bölgelerinden ayırır ve zıt kutuplara doğru çeker. Birbirinden ayrılan bu kromatitler kardeş kromozom olarak da isimlendirilir.
Telofaz II
Kutuplara çekilen kromozomların etrafında çekirdek zarı ve çekirdekçik oluşur. Kromozomlar tekrar kromatin ağ şekline dönüşür. İğ iplikleri kaybolur.
Sitokinez II
Çekirdek bölünmesinden sonra sitoplazma bölünmesi bitki hücrelerinde ara lamel oluşumu ile, hayvan hücrelerinde boğumlanma ile olur. Sonuçta n kromozomlu dört tane hücre oluşur.
UYARI:
Mayoz bölünmenin I. evresinde homolog kromozomlar ayrılır. Bu nedenle kromozom sayısı yarıya iner. II. evresinde ise kromatit ayrılması görüldüğü için sadece DNA miktarı yarıya iner. Kromozom sayısı değişmez.