Deizm veya Yaradancılık, kaynağını mantık ve doğadan alan, tüm dinleri reddeden tek Tanrı inancıdır. Dinler reddedildiği için peygamberler, kutsal kitaplar, sevap, günâh, ibâdet, dua, vahiy, kader, ahiret, cennet, cehennem, melek, cin ve şeytan gibi kavramlar bu inanışta yoktur. Deizm’de sadece evrenin işleyişi için doğa kanunlarını koyan, bunun ardından evrene ve insanlığa hiçbir müdahalesi olmayan bir Tanrıya inanılır.
Deizm kavramı ilk olarak 17. yüzyılda özellikle İngiltere’de kullanılmaya başlanmıştır. Terim Lâtince Tanrı anlamındaki Deus sözcüğünden türetilmiş ve özgür düşüncelilerin Tanrı inancını belirtmede kullanılmıştır.
Tarihi
Deist düşünce; eski zamanlardan beri (tahminen mö 535) vardır. Deizm kelimesi ise; 17. yüzyılda özellikle İngiltere’de kullanılmaya başlamıştır. Doğa dinine inanış 17. yüzyılda Avrupa’da bir devrim olmuş; birçok kültür bu akıma destek vermiştir. Rönesans dönemindeki hümanist yaklaşım; Avrupa’nın Klasik Roma ve Antik Yunan dönemindeki düşünceleri çalışmaya itmiştir. Bunun yanı sıra; eski dokümanların analiz edilmesi doğrultusunda ve bilimin de sunduğu olgularla tarihte ilk defa Hristiyan toplumlar tarafından İncil eleştirilmiştir. Yapılan araştırmalar doğrultusunda; Dünya Tarihi’nin İncil’de anlatıldığından çok daha farklı olduğu ortaya çıkmıştır. 16. ve 17. yüzyılda Avrupalıların Amerika, Asya ve Pasifik’i de keşfetmesinden sonra; aradaki farklılıklardan, dini Nuh’tan geliş teorisinin bozduğuna inanılmıştır. Bu konuda Herbert; De Religione Laici (1645) de şu sözleri yazmıştır.
« Birçok inanış ya da din, açıkca, birçok ülkede uzun süredir vardı ve kesinlikle kanun koyucuların bahsetmediği bir tane bile yoktu, Wayfarer’ın Avrupa’da bir tane bulması gibi, başka biri Afrika’da, Asya’da ve bambaşka bir tanesi de Hindistan’da… »
Bu doğrultuda; Hristiyanlığın birçok din arasındaki dinlerden biri olduğunun farkına varılmış; ve hiçbir şeyin bir dinin diğerinden daha iyi ya da daha doğru olduğunu ispatlamayacağına inanmışlardı.
Bilimde ilerlemeler
20. yüzyılda kuantum kuramının gelişmesiyle beraber fizik felsefesi belirleyici bir güncellik kazanmış, evrenin doğasının belirlenirci mi yoksa belirlenemezci mi olduğu çokça tartışılmış ve kuantum mekaniğinin farklı yorumları ortaya atılmıştır. Önbilimsel nitelikte ortaya çıkan bu yorumlar daha sonra bilimsel bilginin sentezlenmesine ve çeşitli teorilerin hem düşünce deneyleriyle hem de yüksek enerjili parçacık hızlandırıcıların, dev teleskopların, dedektörlerin ve uzay sondalarının kullanıldığı gözlem ve deneylerden elde edilen sonuçlarla matematiksel formülasyonlara oturtarak ispatlamasına ön ayak olmuştur.
20. yüzyılda gelişen bilimsel keşifler (1915-genel görelilik kuramı, 1929-kırmızıya kayma, 1964-kozmik mikrodalga arkaplan ışıması) ışığında bildiğimiz evrenin Büyük Patlama ile bir başlangıcı olduğu kanıtlanmıştır.
Kuantum mekaniğinin çoğul dünyalar yorumuna göre gerçekliğin kendisi olarak tüm kainat için tek ve evrensel bir dalga fonksiyonu mevcuttur. Bu evrensel dalga fonksiyonu herşeyin dalga fonskiyonu olarak, bildiğimiz dünyamızdaki bütün olasılıkları ve hatta bunun dışında evrilmesi olası bütün dünyaları kapsamaktadır.[4]
Deizmde, evreni bir ilk nedenin sonucu olarak evrensel kanunlar çerçevesinde yaratan tanrının, sonrasında deterministik olarak gelişen olaylara müdahalede bulunmadığına inanılmaktadır.
Günümüzde Deizm
Modern deistler klasik deizm inanışını, modern felsefe ile birleştirerek günümüz bilimiyle kullanmak istemişlerdir. Bu doğrultuda da birçok yeni inanışın çıkmasına sebebiyet vermiştir. Eski deizm inanışında; Tanrı ile kişisel bir diyalog yahut karşılaşma mümkün gösterilirken; günümüzde Tanrı’nın insanüstü olduğu ve Tanrı’yı anlamanın insan mantığı sınırları içinde olmadığına inanılmıştır.
Deistik Kavramlar
Deizm
Deizm, bilindik, durağan ve içinde değişim bulundurmayan öğretilerin, inanışların aksine, tüm insanların yapabildiklerinden daha yüce evrensel bir yaratıcı gücün varlığına yönelik sonsuz inanç ile insanın doğuştan sahip olduğu aklıyla doğanın ve evrendeki kanun ve tasarımın kişisel gözlemlerle onaylanıp benimsenmesidir.
İman
Şu önemli bir konu ki Deistler yüce bir Yaratıcının varlığına inanmaları için “iman”a gereksinmezler. İnanışta “iman” yerine koşulsuz “güven” vardır. Bu alıntı Voltaire’den derlenmiştir, “İman nedir ? Apaçık ortada olan şeye inanmak mıdır? Hayır. Bana göre apaçık ortadadır ki, varlığı gerekli olan, sonsuz, yüce ve akıllı bir yaratıcı vardır. Bu iman ile değil akıl ile alakalıdır.”
Tanrı
Doğadaki tasarım ve kanunların kaynağı olan evrensel yaratma gücüdür.
Akıllı Tasarım
Akıllı tasarımdan kasıt doğadaki yapılardır, mesela gözlemlenebilir olan ve akıllı bir tasarımcı gerektiren DNA’nın karmaşıklığı. Bu başlık altında “YAPI” dan kastettiğimiz, bir şeylerin sonsuz bir işbirliği motifi ile planlanmasıdır…
Doğal İnanç
Doğanın tasarımlarına, kanunlarının ve aklın uygulanmasına dayalı Tanrı inancıdır.
Felsefe
Var oluş ilkelerinin ve gerçeklerinin öğretisi, bilgi veya inanış.
Mantık/Akıl
Gerçeklere dayalı mantıksal çıkarımları veya sonuçları şekillendirmede kullanılan ruhani güç.
İnanç
Sebebe, doğaya ve evrenin amacına ilişkin inançlar dizisi.
Vahiy
Vahiy gelmesi durumu. Dinsel anlamda, vahiyden kasıt genellikle gaipten haber gelmesidir. Vahiy yanlızca birinci merciden haber verilmesidir, bu da anlamsızdır. Mesela, eğer Tanrı bana bir şeyleri vahiy ederse bu bana gaipten gelmiş bir haber olurdu. Eğer ben Tanrının bana söylediğini bir başkasına söylersem, bu haber sadece kulaktan dolma bir haber olurdu. Eğer bu kişi benim söylediğime inanırsa, Tanrının değil benim söylediklerime inanmış olacaktı yani benim doğrularıma güvenecekti.
Thomas Paine, 1785–1795
Thomas Paine “Akıl Çağı” adlı kitabında vahiy konusunu şöyle anlatır;
“Dine uygulandığında vahiy Tanrı’nın insana doğrudan ilettiği şey anlamına gelir. Eğer Tanrı lütfederse, bu tür bir ilişki kurmada onun gücünü kimse inkar edecek veya tartışacak değildir. Bu durumun var olduğunu kabul etsek bile, bir şeyin özel bir kişiye vahyolunması, herhangi başka bir kişiye olunmaması, bu vahyin sadece o kişiye ait olması anlamına gelir. Bu kişi vahyi ikinci bir kişiye, ikincisi bir üçüncüsüne, üçüncü dördüncüye aktarır ve böyle devam ederse söz konusu vahiy tüm bu insanlar için bir vahiy olmaktan çıkar. Bu sadece birinici kişi için bir vahiydir, diğerleri için de bir söylenti; sonuç olarak diğerleri de buna inanmakla yükümlü değildirler. Bize ikinci elden yazılı veya sözlük olarak iletilen düşünce ve ifadelerin bir vahiy olduğunu ileri sürmek çelişkidir. Vahiy tanımı gereği ilk ilişkiyle sınırlıdır. Bundan sonrası bu kişinin kendisine vahiy gönderildiğini ileri sürmesinden başka bir şey değildir. Bu kişi kendisini inanmakla yükümlü görebilir, ama benim onun gibi inanma zorunluluğum yoktur, çünkü bu vahiy bana gönderilmemiştir ve benden bu vahyin kendisine gönderildiğini iddia edenin sözüne inanmam istenmektedir.”
Thomas Paine yine aynı kitapta vahiy konusuna akılcı ve herkes tarafından kabul edilebilir yeni bir yaklaşım sunar;
“Bazıları, “Tanrı kelamı yok mudur, vahiy yok mudur?” diye soracaklar belki. Ben buna evet derim, Tanrı kelamı ve vahiy vardır. Tanrı kelamı gözlemlediğimiz evrendir: bu anlamıyla hiçbir insan icadının ne karşı çıkabileceği, ne de değiştirebileceği bir kelamdır ve Tanrı insana evrensel bir dille seslenmektedir. İnsan dili yerel ve değişkendir bu nedenle de değişmez ve evrensel bilgi için kullanılmada yetersiz kalır.”
Güven
Güven, bir insanın mantık süzgecinden geçirdikten sonra başka bir insana veya başka bir şeye inanmasıdır.
Alt Kategoriler
Pandeizm
Pandeizm ya da Tümtanrıcılık, evrenin bütününü Tanrı olarak kabul eden felsefî görüştür. Deistler var olan tek bir Tanrının ya da üstün varlığı kabul ederler ancak pandeistler, evrenden ayrı bir olgunun varlığını kabul etmezler. Tanrı evrenle bir bütündür.
Deizm Hakkında Yanıtlanmış Sorular
Deizmin dinlerden farkı nedir?
Deizm, mantığa ve doğaya dayalıdır, vahye değil. Diğer tüm dinler, ilâhi bir vahiy iddia ederler ve hepsinin kutsal bir kitabı vardır. Deizm de her ikisi de yoktur. Deizm de imama, papaza, hahama ihtiyaç yoktur. Deizm de ihtiyaç duyulan her şey ve tek şey, “sağduyulu olmak” ve “her şeyi akıl süzgecinden geçirmek”tir.
Deizm, doğru olan neyse onun yapılması gerektiğini söyler. Deizm, bedenimiz öldükten sonra, bize neler olacağını bildiğini iddia etmez. Bu konuda endişelenmeyecek kadar Tanrıya güvenilir. Thomas Paine’in yazdığı gibi: “Kendimi yaratıcımın ellerinde görüyorum ve bu, onun iyiliğine ve adaletine uygun bir şekilde yaşadığım sürece endişe etmememi sağlıyor.”
Deistlerin Tanrı görüşü nasıldır ?
Deistler Tanrıyı istediği her şeye gücü yeten sonsuz bir varlık olarak görür. Aşağıdaki Albert Einstein’dan yapılan alıntı Tanrının iyi bir Deistik tanımını sunuyor. “Benim inancım, zayıf ve çelimsiz akıllarımız ile algılayabildiğimiz ve kendisini küçük detaylarda açığa vuran sonsuz üstün bir ruhun mütevazi hayranlığından ibaretir. Bu kavrayamadığımız evrendeki açığa çıkan üstün bir mantık gücünün varlığına olan derin duygusal sağlam inanç benim Tanrı düşüncemi şekillendiriyor.”
Deizm’in dünyadaki kötülüklere cevabı nedir?
Eğer Tanrı vergisi aklımızı benimsersek, dünyadaki kötülüklerin birçoğu aşılabilir ya da ortadan kaldırılabilir. Unutulmamalıdır ki, keşfettiğimiz doğa kanunları ve bilgisayarlardan tıbba kadar keşfedip lehimize kullanmayı öğrendiğimiz her şey sonsuza dek var olacak. Ama insanoğlu bilgiyi kazanmanın ve öğrenmenin yerine korku ve hurafeler içinde yaşamayı tercih etmeye karar verdi. Başarıya ulaşmak için sıkı çalışmaktansa yaptığımız davranışlardan sorumlu olmadığımıza inanmak çok daha kolay geliyor.
Deizmin evrim kuramına yaklaşımı nedir?
Deizm, evrim teorisine karşı değildir. Deizm’e göre insan, Tanrı’nın oluşturduğu kurallar çerçevesinde, daha ilkel canlıların evrimleşmesi sonucu oluşmuş olabilir. Burada dikkat edilmesi gereken konu yaradan gücün belirli kuralları önceden koymuş olabileceğidir. Başka bir deyişle tamamen kendiliğinden bir oluşum söz konusu değildir. Bir yaratıcıya inanmak, o yaratıcının, insanı aşama geçirmeksizin bir anda yarattığı fikrine inanmayı gerektirmez. Evrim kuramına karşı ortaya atılan akıllı tasarım görüşü Deizm’de bulunmak zorunda değildir.