Ses Olayları ve Özellikleri

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU: (KALINLIK İNCELİK UYUMU)

Sözcüğün ünlüleri arasındaki kalınlık incelik uyumudur. İlk hecedeki ünlü kalınsa diğer ünlüler de kalın,inceyse diğerleri de ince olur.

Ör: Çocuklar, beklemişler…Karışık gelmişse BÜU’ya uymaz.Ör:İnsan, kalem,kitap…

→Aslen Türkçe oldukları halde sonradan uğradıkları ses değişikliği nedeniyle BÜU’ya uymayan kelimeler de vardır.Ör:Kardeş (kardaş), elma (alma), anne (ana)…

→Türkçede bazı ekler BÜU’yu bozar:

-ken ki -leyin -gil  -imtırak -daş -yor :

→Türkçe’de Türkçede ilk heceden sonra o, ö ünlüleri bulunmaz.-yor eki hariç.

→Yabancı sözcüklerde, birleşik kelimelerde ve tek hecelilerde BÜU aranmaz: ilkbahar, petrol, tek…

ÜNLÜ (SESLİ) DÜŞMESİ:

Türkçede bazı sözcüklerde bir sesin düşmesi görülebilir. Ses düşmesi, karşımıza şu şekillerde çıkabilir:

İki heceli olup, ikinci hecesinde dar ünlü olan

sözcüklerde:

alın → alın-ı → alnı ///        boyun → boyun-u → boynu

şekil → şekil-i → şekle  /// oğul → oğul-u → oğlu

Bazen hem ünlü hem ünsüz beraber düşebilir

kızıl+ar   kızar

Yardımcı fiille yapılan birleşik fiillerde:

Şükür etmek → şükretmek

Hapis olmak → hapsolmak

Bazı birleşik isimlerin oluşumunda:

Kahve altı → kahvaltı

Cuma ertesi →cumartesi

ÜNLÜ TÜREMESİ  ( SES ARTMASI )

“ Bir , dar , az , genç” gibi bazı tek heceli sözcükler

“ cik” ekini aldığında araya bir ünlünün girdiği

görülür :

bir+cik —– biricik

ÜNLÜ DARALMASI

Tabanında düz – geniş ( a – e ) bulunan fiiller

“–yor” şimdiki zaman eki aldıklarında,tabanlarındaki düz – geniş ( a – e ) ünlüler daralarak “ ı , i , u , ü” ye dönüşür.

Bu ses olayına “ ünlü daralması” ya da “ daralma” adı verilir.

İste-yor —– istiyor   gel-me-yor——- gelmiyor

-ecek eki de darlaşmaya sebep olabilir:

De-y-ecek——diyecek      ye-y-ecek——-yiyecek

ÜNLÜ DEĞİŞMESİ:                                           Türkçede kelimeler ek aldığında, köklerinde değişiklik olmaz. Bu kural iki kelime için geçersizdir. Buna göre, “ben, sen” sözcüklerine ismin –e hali (yönelme durumu) eki getirildiğinde; kökteki “e “ sesleri “a”ya dönüşür. Buna ünlü değişmesi denir.

ÜNSÜZLERİN ÖZELLİKLERİ 

ÜNSÜZ DEĞİŞİMİ / YUMUŞAMASI:

Sonunda “p,ç,t,k” sert ünsüzleri bulunan kelimeler ünlüyle başlayan bir ek aldığı zaman sonlarındaki sert ünsüzler yumuşayarak “b,c,d,g/ğ” olur.

Ör:Ağaç-ı→ağacı        Kitap-ı→kitabı

Git-en→giden              Renk-i →rengi

Yürek-i→yüreği

ÖNEMLİ NOT: Sınavlarda bazen “ses değişmesi” şeklinde sorular sorulmaktadır. Ses dendiğinde hem ünlü, hem ünsüz akla gelir. Bu nedenle “ses değişmesi” veya “ses değişikliği” ifadeleriyle karşılaştığımız zaman aklımıza aşağıdaki ses olayları gelmelidir:

Ünsüz yumuşaması : p-ç-t-k →.b-c-d-g-ğ

Ünsüz sertleşmesi : c-d-g → ç-t-k

Ünlü daralması : a → ı-i-u-ü

Ünlü değişimi :e → a(ben+a -bana // sen+a-sana) 

ÜNSÜZ BENZEŞMESİ (ÜNSÜZ SERTLEŞMESİ):

(c, d, g) yumuşak ünsüzleri, sonu (f, s, t, k, ç, ş, h, p) sert ünsüzlerinden birisiyle biten bir sözcüğe eklendiği zaman, sertleşerek (ç, t, k) biçimine dönüşür. Buna ünsüz benzeşmesi denir.

Örnek: simit-ci → simitçi, ipek-den → ipekten,

sabah-cı → sabahçı, seç-gin → seçkin,

sonuç-dan → sonuçtan.

N-M Değişimi (Dudak Ünsüzlerinin Benzeşmesi)

Dudak ünsüzlerinden b,kendinden sonra gelen diş ünsüzü n’yi dudak ünsüzü m’ye dönüştürür yani kendisine benzetir. Bu ses olayına n-m değişimi de denir.

Tenbel – Tembel    Sünbül –Sümbül  Anbar- Ambar

Birleşik kelimelerde ve özel isimlerde değişme olmaz  Safranbolu  Onbaşı

ÜNSÜZ DÜŞMESİ:

“-k” ünsüzü ile biten bazı kelimelere “-cik, -cek” küçültme ve sevgi ekleri getirildiğinde; kelimenin sonundaki “–k” sesinin düştüğü görülür. Buna ünsüz düşmesi denir.

Örnek: Minik-cik — minicik.

* Bazen “–ı, -msa” ekleri de ünsüz düşmesine neden olur:  Ufak-l –ufalmak, küçük-mse–küçümsemek.

 ÜNSÜZ YUMUŞAMASI:

Sonu (p, ç, t, k) sert ünsüzlerinden biriyle biten bir sözcüğe, ünlü harfle başlayan bir ek getirildiği zaman,

(p, ç, t, k) sert ünsüzleri yumuşayarak; (b, c, d, g) haline dönüşür. Bu kurala ünsüz yumuşaması denir.

Örnek: dolap-ı → dolabı, sevinç-i → sevinci, kapak-ı → kapağı

* Tek heceli sözcüklerin bazılarında yumuşama olurken, bazılarında olmaz.

İp-i → ipi, koç-u →koçu, taç-ı → tacı, dip-i → dibi, çok-u → çoğu

* Dilimize yabancı dillerden girmiş bazı sözcüklerde, yumuşama olmaz.

Millet-i →milleti, cumhuriyet-i →cumhuriyeti

* Özel isimlerin sonlarındaki (p, ç, t, k) harfleri, okunuşta yumuşar, yazıda ise yumuşamaz.

Sözcük Yazılışı Okunuşu

Sinop-u → Sinop’u → Sinobu

Mehmet-i → Mehmet’i → Mehmedi

 ULAMA

Ünsüzle biten bir sözcüğün son sesinin ünlüyle

başlayan bir sözcüğün ilk hecesiyle bitiştirilerek

okunmasına  “ ulama ” denir.

ü  Dün   akşam   üç   ekmek   aldım.

 KAYNAŞTIRMA

Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana gelmez.     Ünlü ile biten bir sözcük ünlüyle başlayan bir ek alırsa ( iki ünlü yan yana gelemeyeceğinden ) iki  ünlü arasına      “ y-ş-s-n ”  ünsüzlerinden biri girer. Bu dört ünsüze    “ kaynaştırma ünsüzü”   ( yardımcı ses ) denir.

Ayşe – n– in     teyze – s – i       

VURGU: Kelime veya cümlelerde herhangi bir hecenin ya da sözcüğün diğerlerine göre daha baskılı yani kuvvetli söylenmesine vurgu denir. Türkçede iki çeşit vurgu vardır:

1. Kelime Vurgusu: Bir kelimede herhangi bir hecenin diğerlerine göre daha kuvvetli söylenmesidir.

1. Tek heceli kelimelerde vurgu bulunmaz.
2. Vurgu genellikle son hecede bulunur. Kelimeye bir ek getirilirse, son hecedeki vurgu eke geçer. Çünkü bu durumda son hece ek’tir. Örnek: Kitap . kitapçı
3. İki heceden oluşan yer adlarında vurgu genellikle birinci hecededir. Örnek: Konya
4. Pekiştirilmiş kelimelerin başına getirilen heceler vurguludur. Örnek: Masmavi

2. Cümle Vurgusu: Cümlede herhangi bir kelimenin diğerlerine göre daha kuvvetli söylenmesidir. Türkçede, genellikle yüklemden bir önceki kelime vurguludur.

Aşağıdaki cümlelerde sırasıyla özne, nesne, zarf tümleci ve dolaylı tümleç vurgulanmıştır.

Dün okuldan defteri Ayşe aldı. (Ayşe: Özne)

Ayşe, dün okuldan defteri aldı. (Defteri: Nesne)

Ayşe, defteri okuldan dün aldı. (Dün: Zarf T.)

Ayşe, dün defteri okuldan aldı. (Okuldan: Dolaylı T.)