5. Sınıf Türkçe Deyimler ve Atasözleri Konu Anlatımı

Atasözleri

Atalarımızın asırlar boyu süren deneyimleriyle oluşmuş, öğüt verici, kısa, özlü sözlere atasözü denir.
Atasözü, Türkçede "geçmiş nesillerden gelen öğütleri, deneyimleri ve bilgileri özlü ve akılda kalıcı bir şekilde ifade eden kalıplaşmış sözler " olarak ifade edilir. Atasözleri, birçok kültürde bulunan ve genellikle yaşlıların gençlere yol göstermek, bilgeliklerini aktarmak için kullandıkları kısa ve öz bir sözler bütünüdür. Atasözleri, toplumun dilinde ve kültüründe önemli bir yer tutar ve birçok farklı durumda, öğüt verici ve yol gösterici niteliğiyle insanların hayatında önemli bir rol oynar.

Atasözlerinin Özellikleri

❖ Anonimdir: Atasözleri, genellikle toplumun ortak bilgeliğini yansıtan anonim söylemlerdir. Belli bir kişiye atfedilemezler, ancak kuşaktan kuşağa aktarılarak yayılır.

❖ Cümle biçimindedir: Atasözleri genellikle tamamlanmış bir düşünceyi ifade eden cümleler şeklinde bulunur ve bir mesaj verir.

❖ Mecaz anlamlıdır: Atasözleri, genellikle gerçek anlamından farklı bir anlam taşıyan ve daha derin bir mesaj veren sözcüklerle kurulmuş cümlelerdir. Bu sayede, toplumun kültürel değerleri ve yaşam tecrübeleri daha etkileyici ve akılda kalıcı bir şekilde ifade edilir.

❖ Gerçek anlamlı atasözleri de vardır: Bazı atasözleri doğrudan bir gerçeği veya yaşanmış bir olayı anlatarak öğüt verir. Bu tür atasözleri, mecazi olmayan ve somut anlamlı cümlelerdir.

❖ Kalıplaşmıştır: Atasözleri, zaman içinde şekil ve anlam olarak sabitleşmiş ifadelerdir. Sözcükleri veya sözcüklerin yerleri değiştirilemez, bu nedenle atasözlerinin anlamını ve gücünü koruyarak kuşaktan kuşağa aktarılmasını sağlar.

❖ Herkes için geçerlidir: Atasözleri, toplumun tüm bireyleri için genel geçer ve kabul edilmiş öğütler ve değerler sunar. Bu nedenle, atasözleri toplumun ortak değerlerini, bilgeliğini ve deneyimlerini yansıtır.

❖ Öğüt (nasihat) verir: Atasözlerinin temel amacı, yaşam tecrübelerinden elde edilen bilgeliği aktarmak ve insanlara yol göstermektir. Bu nedenle, atasözleri bir konu hakkında öneri, öğüt veya uyarı niteliği taşır.

❖ Sade, duru, özlü kısa sözlerdir: Atasözleri, anlaşılır ve etkili bir şekilde iletişim kurmak için sade ve özlü dille kullanılır. Bu, atasözlerinin insanlar tarafından daha kolay anlaşılmasını, hatırlanmasını ve uygulanmasını sağlar.

En Çok Kullanılan Atasözleri ve Anlamları

Atasözü	Anlamı
Damlaya damlaya göl olur.	Küçük katkılar zamanla büyük birikimlere dönüşebilir.
İşleyen demir ışıldar.	Çalışkanlık insanı başarıya götürür.
Ağaç yaşken eğilir.	İnsanlar, genç yaşta eğitilip yönlendirilmelidir.
Mum dibine ışık vermez.	İyilik yapan kişi, çoğu zaman yakınlarından takdir görmeyebilir.
Ayağını yorganına göre uzat.	İmkânlarına göre yaşa, borçlanıp sıkıntıya düşme.
Bir elin nesi var iki elin sesi var.	İşbirliğiyle daha büyük başarılar elde edilir.
Sakla samanı gelir zamanı.	İhtiyaç duyulduğunda kullanmak üzere bir şeyleri saklamak faydalıdır.
Bin tasa bir borç ödemez.	Endişe etmek, sorunları çözmeye yetmez, eyleme geçilmelidir.
İki at bir kazığa bağlanmaz.	İki güçlü ve iddialı kişi, aynı işte veya ortamda başarıyla çalışamaz.
Ya işten artar ya dişten.	Tasarruf etmek, ya çalışarak kazanmak ya da harcamaları kısmakla mümkündür.
Doğru söyleyeni dokuz köyden kovarlar.	Doğruyu söylemek, bazen insanların hoşuna gitmez ve tepkiyle karşılanır.
Gelene git denmez.	Misafire kötü davranılmamalı ve geri çevrilmemelidir.
Acele işe şeytan karışır.	Aceleyle yapılan işlerde hatalar ve aksilikler meydana gelir.
Ne ekersen onu biçersin.	Yaptıklarının karşılığını, olumlu ya da olumsuz, ileride göreceksindir.
Minareyi çalan kılıfını hazırlar.	Hile yapan, başkalarını aldatmak için bahane üretir.
Sabrın sonu selamettir.	Sabırlı olup bekleyen kişi, sonunda mutlu ve güvende olur.
Öfkeyle kalkan zararla oturur.	Öfkeli bir şekilde hareket eden, sonunda zarar gören olur.
Denize düşen yılana sarılır.	İnsan, büyük sıkıntıda herhangi bir çözüm yolu arar ve kabul eder.

Deyimler

En az iki sözcükten meydana gelip sözcüklerin en az birinin mecaz anlamda kullanılması ile oluşan söz guruplarına deyim denir.
Deyimler, dilin zenginliğini ve kültürel özelliklerini yansıtan kalıplaşmış ifadelerdir.
Deyimler en az iki sözcükten oluşur: Deyimler, genellikle iki ya da daha fazla sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşan yapılar olarak karşımıza çıkar.
Deyimler kalıplaşmış sözcüklerdir: Deyimler, belirli bir anlamı ifade etmek için zaman içinde yerleşmiş ve yaygınlaşmış sözcüklerdir.

Deyimlerin Özellikleri

✦ Sözcüklerin yerleri değiştirilemez: Deyimlerin sözcük sıralaması genellikle sabittir ve değiştirilemez.

✦ Deyimleri oluşturan sözcüklerin yerine eş anlamlıları getirilemez: Deyimlerde kullanılan sözcükler, genellikle eş anlamlılarıyla değiştirilemez.

✦ Deyimlerin çoğu genellikle mecaz anlamlıdır: Deyimler, sıklıkla gerçek anlamından farklı bir şekilde kullanılan sözcüklerden oluşur ve mecaz anlamlı ifadelerdir.

✦ Bazı deyimler gerçek anlamlıdır: Her ne kadar deyimlerin çoğu mecaz anlamlı olsa da, bazıları gerçek anlamında kullanılır.

✦ Deyimi oluşturan sözcüler ile deyimin anlamı arasında doğrudan anlam ilgisi vardır: Deyimlerin anlamı, genellikle sözcüklerin anlamına dayanır, ancak bazen bu ilişki dolaylı olabilir.

✦ Deyimler genellikle eylem bildirir: Deyimler, sıklıkla bir eylem veya durumu ifade eden yapılar olarak kullanılır.

✦ Deyimler herkes ve her durum için geçerli değildir ve öğüt vermez: Deyimler, sadece belirli durumlar ve kişiler için uygun olan ve genel geçerli öğütler sunmayan ifadelerdir.

Deyimler, dilin canlı ve renkli bir yönünü temsil eder. Bu özellikler, deyimleri öğrenirken ve kullanırken dikkate almanız gereken önemli noktalardır.

En Çok Kullanılan Deyimler ve Anlamları

Deyim	Anlamı
Sır saklamak	Bir sırrı kimseyle paylaşmamak
Burun kıvırmak	Bir şeye veya birine karşı ilgisiz veya küçümseyici davranmak
El sürmemek	Bir işe karışmamak, dokunmamak
Kök söktürmek	Birine çok zorluk çıkarmak
Sırtı yere gelmemek	Başarılı, güçlü ve dirençli olmak
Hapı yutmak	Zor bir durumu kabullenmek
Ağzı kulaklarına varmak	Çok sevinmek, mutlu olmak
İğne atsan yere düşmez	Çok kalabalık olmak
Ne tadı var ne tuzu	Sıkıcı, ilgi çekmeyen, önemsiz
Sabrı taşmak	Sabrı tükenmek, daha fazla dayanamamak
Ölçüyü kaçırmak	İşleri abartmak, kontrolü kaybetmek
Surat asmak	Üzgün, mutsuz veya kızgın bir ifade takınmak
Şaka kaldırmak	Espriye açık olmak, şakayı hoşgörüyle karşılamak
Ağzından bal akmak	Tatlı dilli olmak, güzel sözler söylemek
Kafası durmak	Düşünememek, şaşkın olmak
Göz boyamak	Gerçekleri gizlemek, aldatmak
Karnı zil çalmak	Açlık hissetmek, çok aç olmak
Yüreği ağzına gelmek	Korku veya heyecanla kalbinin hızla çarpması
Dilinde tüy bitmek	Bir şeyi çok beklemek veya uzun süre konuşmak
Kafayı takmak	Bir şeye takıntılı hale gelmek, sürekli düşünmek
Ağzını aramak	Başkalarının sözünü etmeye fırsat bulamamak
Çileden çıkmak	Çok sinirlenmek, sabrı tükenmek
Punduna getirmek	Birine kızdırmak, sinirlendirmek
Eli açık olmak	Cömert ve eli bol olmak
Ağız birliği etmek	Bir grup insanın aynı şeyi söylemesi
İçi açılmak	İçi rahatlamak, huzur bulmak
Gözden geçirmek	Bir şeyi dikkatlice incelemek
Kulak kesilmek	Dikkatlice dinlemek
Elinden tutmak	Birine yardım etmek, desteklemek
Küplere binmek	Çok sinirlenmek
Açık kapı bırakmak	İşlerin geri dönüşü için fırsat sağlamak
Aklı çıkmak	Şaşkın olmak, ne yapacağını bilememek
Baltayı taşa vurmak	İşleri kötüye götürmek, hata yapmak
Bir bardak suda fırtına koparmak	Küçük bir meseleyi büyütmek, abartmak
Süt dökmüş kedi gibi olmak	Pişmanlık ve üzüntü içinde olmak
Dananın kuyruğu kopmak	İşin en zor ve çetin kısmına gelmek
Renkten renge girmek	Çok heyecanlanmak veya çekingen olmak
Ağzı kulaklarına varmak	Çok sevinmek, mutlu olmak (Daha önce de listelenmişti)