Orhun Yazıtları
- VIII. yüzyılda dikilmiş olan Orhun Yazıtları, Yadrinsef (N.M.Jadrincev) tarafından XIX. yüzyılda (1889) keşfedilmiştir.
- İlk olarak, 1893 yılında Danimarkalı dil bilgini Wilhelm Thomsen tarafından okunmuştur.
- En önemlileri, II. Göktürk Devleti’nin önemli devlet adamları Bilge, Kültigin ve Tonyukuk adına dikilmiş olanlarıdır.
- Yazıtların bir yüzü Çince olup, diğer tarafları Göktürk alfabesiyle yazılmıştır.
- Orhun Yazıtları üçü büyük olmak üzere birtakım dikili taşlar halindedir.
1. Tonyukuk Yazıtı
- İki ayrı taş sütun üzerine, 720-725 tarihleri arasında dikilmiştir.
- Yazılar soldan sağa doğru yazılmıştır. Burada Göktürklerin ünlü devlet adamı Tonyukuk, önce İlteriş Kağan zamanını anlatmakta, son olarak kendisinden bahsederek, öğütler vermektedir.
- Yazıtın etrafında başları kırılmış sekiz adet heykel bulunmaktadır.
2. Kültigin Yazıtı
- Bilge Kağan tarafından, kardeşi Kültigin adına 732 yılında dikilmiştir.
- Bu anıt, birkaç parçadan meydana gelen birleşik bir yapı halindedir.
- Taşın her tarafında, yukarıdan aşağı doğru Göktürk alfabesiyle yazılmış yazılar bulunur. Batıya bakan yüzünde Çince yazı yer almaktadır.
3. Bilge Kağan Yazıtı
“…Türk milletinin adı sanı yok olmasın diye babam hakanı, annem hatunu yükseltmiş (olan) Tanrı onlara ülke veren Tanrı (kendilerini) Türk milletinin adı sanı yok olmasın diye beni o Tanrı hakan olarak (tahta) oturttu. Muhteşem bir kavmin üzerine hakan olmadım. İçte aşsız, dışta elbisesiz korkak ve zavallı bir kavmin üstüne hükümdar oldum Küçük kardeşim Kültigin (ve iki şad) ile sözleştik. Babamızın ve amcamızın kazandığı milletin adı sanı yok olmasın diye Türk milleti için gece uyumadım. Gündüz oturmadım. Küçük kardeşim Kültigin ile iki şad ile ölesiye kadar çalıştım.
Bu kadar cehd edip (çalışıp) müttehit (birlik olan) milleti ateş, su (yani vahdetsiz) kılmadım. Ben kendim hakan olduğumda etraftaki yerlere varmış olan kavim ölü ve bitik bir halde yayan ve çıplak olarak geri geldi.
Kavmi yükselteyim diye yukarı (kuzey) Oğuz kavmine karşı, ileri (doğu) Kıtan, Tatabı kavimlerine karşı, beri (güney) Çinlilere karşı büyük ordu (ile) on iki (defa) sefer ettim, muharebe ettim. Ondan sonra Tanrı buyurduğu ve talim olduğu için kısmetim olduğu için ölecek olan milleti diriltip doğrulttum, çıplak kavmi elbiseli, fakir kavmi zengin kıldım, az kavmi çok kıldım. Gayrı (başka) ülkelerden, gayrı (başka) hakanlardan daha iyi kıldım. Dört taraftaki kavmi hep muti kıldım. Düşmansız kıldım. (Bunlar) hep bana itaat etti…”
Hüseyin Namık Orkun,
Eski Türk Yazıtları, Ankara 1987, s.41-44
- Bilge Kağan adına 735 yılında dikilmiştir.
- Kültigin ve Bilge Kağan yazıtları, Kültigin’in atabeyi olan Prens Yollug Tegin tarafından yazılmıştır.
- Yazıtlarda Göktürk Devleti’nin kuruluşu ve yükselişi, Kültigin ve Bilge Kağan’ın kahramanlıkları, başarıları anlatılmakta, Türk milletine öğütler verilmektedir.
- Göktürk Devleti tarihi bakımından en değerli kaynak olma özelliğini taşımaktadırlar.
4. Orhun Bölgesindeki Diğer Yazıtlar
Orhun bölgesinde, Orta ve Kuzey Moğolistan’da bunlardan başka birçok yazıt da yer almaktadır.
Orhun Yazıtları’nın Türk Tarihi Açısından Önemi
- Türk tarihi hakkında bilgi veren bu anıtlar, Türkler tarafından yazılmış ilk belgelerdir.
- Türk adının geçtiği ilk Türkçe metin özelliğini taşırlar.
- Yazıtlarda, Türk adı ilk olarak bir milleti ifade etmek üzere kullanılmıştır.
- Türk dili ve edebiyatının en eski örneğidir.
- Türk yazısının en eski alfabesiyle yazılmıştır.
- Orta Asya kültürünün en açık olarak ifade edildiği belge özelliğini taşırlar.
- Yazıtlarda, Türklerin tarihlerinin araştırılmasına imkân veren, ekonomik, sosyal ve kültürel hayatlarıyla ilgili bilgiler bulunmaktadır.
- Yazıtlar, sadece mezar taşları olmayıp, bütün Türk boylarına seslenen siyasî bir beyanname karakterini taşımaktadır.