Dilimizdeki ikilemelerin hiçbir dilde görülmeyen derecede zengin olduğu tartışmasız bir gerçektir.
İkilemeyi kuran sözcüklerin genel özelliklerinin başında ses benzerliği, dana doğrusu ses uyumu, ses güzelliği gelmektedir. Ses benzerliği, anlatım zorunluluğu ile birlikte, ikilemeyi kuran endüstriyel büyük etkendir.
Ayrıca Türk dilinde “ikilemeler” konusunda Türkoloji yayınlarında bu konu üzerinde çıkmış araştırmaların sayısı oldukça kabarıktır. İkilemeler konusunda yapılan araştırmaları ileride vereceğim.
İkilemelerde Ses Benzerliği
İkilemelerin oluşturulmasında, ses benzerliğinin ses güzelliğinin önemi ve etkisi büyüktür. İkilemeleri meydana getiren sözcüklerin genelinde, önseste veya sonseste ses benzerliği mevcuttur. İkilemelerde ses benzerliği, ses uygunluğu kuralı vardır. Anlatımı güçlendirmek için, ikileme kurulurken ya aynı sesi veren aynı sözcük tekrar edilir, yahut sesleri birbirine yakın olan birbirini andıran sözcükler yan yana kullanılır. Kısacası Türk düşüncesi, ikilemeleri kullanırken bir çeşit kafiye arar.
A. Önseste Benzerlik
İkilemelerdeki Önsesteki Benzerlik, ikilemeyi kuran sözcüklerin başındaki ünsüzlerin benzeşmesiyle sağlanır.
Selam sabah, kör kütük, kış kıyamet, çul çaput, bağ bahçe, düğün dernek, yalan yanlış, zar zor vb.
B. Sesteki Benzerlik
İkilemelerde son sesteki ünlü veya ünsüzlerin ses bakımından bir çeşit kafiye sayılır. İkilemelerde sonses benzerliği, genellikle son ek benzerliği ile sağlanır.
Sonsesteki Benzerlik: az buz, giyim kuşam, ayrı gayrı, dirlik düzenlik, akça pakça vb.
Son Ekteki Benzerlik: gelen giden, sarmaş dolaş, sıkış tıkış, allak bullak vb.
İkilemelerdeki Sözcükler Arası Ünlü Kuralları:
Aynı sözcüklerden kurulan ikilemelerin genelinde özellikle yansımalarda, birinci sözcüğün ilk hecesinde “a” sesi bulunuyorsa, ikinci sözcüğün ilk hecesinde “u” sesi bulunur: Şapur şupur, takır tukur, hatır hutur, şakır şukur, cart curt, zart zurt, haşır huşur vb.
Bu kural ince sıralı ünlülerde de yürütülür. Tek tük, kem küm, eğri büğrü, efil üfül vb.
İkilemeyi kuran farklı sözcüklerden birisinin ilk hecesinde, özellikle kalın, düz, dar ünlü varsa bütün hecelerde ve öteki sözcükte de kalın, düz, dar ünlü bulunur. Sıkı fıkı, ıvır zıvır, pılı pırtı vb.
Sayıca Eş Heceli İkilemelerde Ünsüz Dizisi:
Türkçe’de sayıca eş heceli ikilemelerde bazı ünsüz dizileri tespit edilmiştir. Bunlardan bazıları şunlardır:
Boy bos, huy hus (y –s ), çör çöp (r –p), torun tosun (r –s), belek bebek (l –b), ****k deşik (l –ş), sat pat (s – p), kaba saba (k – s), şeş beş (ş –b).
İkilemelerde Kalıplaşma:
Uzun zamanlardan beri birlikte kullanılan ikilemeler birkaç bakımdan kalıplaşmış sözcüklerdir. İkilemelerdeki kalıplaşma o kadar kesindir ki ikilemelerde kullanılan sözcüklerin sırası değiştirilemez, bazıları da tek başlarına yaşayamaz:
Tek tük, eski püskü, çoluk çocuk, eğri büğrü vb. bu ikilemelerde…