Eylemler, cümle içinde yüklem görevinde bulunurlar. Yüklem görevindeki eylemler, öznelerine ve nesnelerine göre bazı özellikler gösterirler. İşte bu özelliklere ‘’EYLEM ÇATISI’’ denir.
ÖZNELERİNE GÖRE EYLEMLER
1)Etken Eylemler: Eylem cümlelerinde yüklemin bildirdiği işi yapan (özne) belliyse, bu tür eylemlere etken eylem denir. Yani öznesi bilinen eylemlerdir.
*Türkçedeki tüm eylemler, ilk biçimleriyle etken eylemdir.
*Gizli özne, gerçek öznedir.
Çocuk , ağladı. (Ağlama işini yapan ‘’Çocuk’’ tur. Gerçek özne.)
Ağladı. (Ağlama işi yapan ‘’O’’ dur. Gerçek özne)
Düşündü, yazdı. (O)
Etken eylem.
Şair düşündü, yazdı.
Etken eylem.
2)Edilgen Eylemler: Gerçek öznesi belli olmayan eylemlerdir. Bu eylemlerde özne, ya bilinmediği ya da söylenmek istenilmediği için söylenmez. Edilgen eylemlerde özneyi bulmak için sorulan ‘’ne’’, ‘’kim’’ sorularına yanıt veren sözcük ya da sözcük öbeklerine SÖZDE ÖZNE denir. Sözde öznenin asıl görevi nesnedir.
Özge, kitap okudu——Etken
Kitap okudu.——Etken
Kitap oku-n-du.—–Edilgen
Sözde özne
B.siz nesne.
Asker kolundan vuruldu
Sözde özne
B.siz nesne
3)Dönüşlü Eylemler: Yüklemin bildirdiği eylemi özne yapar ve yaptığı işten yine özne etkilenir. Edilgen eylemler ‘’L’’, ‘’N’’
Kahve, silahlı kişilerce tarandı.
Önemli evraklar saklandı
Kuralar dün çekildi.
Kurbanlıklar süslendi.
Odunlar kömürlüğe çekildi.
Eşyalar, odaya taşındı.
Ölü yıkandı.
Ayşe, sokağa çıkmadan tarandı.(Kendisini taradı)
Çocuk, bir köşeye saklandı. (Kendisini sakladı)
Genç kız, süslendi. (Kendisini süsledi.)
Düşman, cephe gerisine çekildi.
4)İşteş Eylemler: Eylemin gösterdiği işi birden çok özne (öznedeki birden çok kişi) ortaklaşa ya da karşılıklı yapıyorsa, bu tür eylemlere işteş eylem denir.
***Bazı sözcükler, kendiliğinden işteştir. ; Savaş, barış, yarış, güreş….
***Öznedeki kişi tek olduğu zaman eylemde işteşlik aranmaz.;
NESNELERİNE GÖRE EYLEMLER
1)Geçişli Eylemler: Nesne alan,nesneyle kullanılan eylemlerdir. İş ve kılış eylemleri geçişlidir.
Pencereyi açtı.
Sözünü dinlemedi.
* İş-kılış eylemleriyle kurulan cümleler nesne almasa da geçişli sayılır.
2)Geçişsiz Eylemler: Nesne almayan, nesneyle kullanılamayan eylemlerdir.Durum ve oluş eylemleri geçişsizdir.
3)Oldurgan Eylemler: Geçişsiz eylemlerin geçişli yapılmasına oldurgan eylem denir.Ekleri “-r, -t, -dır”
Çocuk uyudu. —–Geçişsiz
Çocuğu uyuttu.—–+Geçişli
Herkes güldü.
Herkesi güldürdü.+
*Geçişsiz eylemlerde özne olan sözcük, geçişli eylemlerde nesne olmuştur.
4)Ettirgen Eylemler: Geçiş dereceleri artırılmış eylemlere ettirgen eylem denir. Burada özne, işi yapan değil işi yaptırandır. Ekleri “-r, -t, -dır”
Kapıyı açtı
Kapıyı açtırdı
Kapıyı açtırttı
Kapıyı açtırttırdı
*Öznenin yapılmasını istediği işi bir başkası veya başkaları yapar.
Çiçeği suladı.
Çiçeği sulattı.
Çiçeği sulattırdı
Çiçeği sulattırttı
Parayı bozdu
dereceden geçişli.
Parayı boz-dur-du.
dereceden geçişli
Parayı boz-dur-t-tu.
dereceden geçişli
Parayı boz-dur-t-tur-du.
dereceden geçişlilik pek kullanılmaz.
* Ettirgen eylemler etken ve geçişlidir