Eşeyli Üreme Nedir?
Genetik bilgisi farklı iki üreme hücresinin (gametin) birleşmesi sonucu yeni bireylerin oluşturduğu üreme çeşidine eşeyli üreme denir.
Yüksek yapılı bitki ve hayvanların hemen hepsinde eşeyli üreme görülür. Eşeyli üremede iki temel olay vardır. Bunlar, mayoz bölünme ve döllenme olaylarıdır.
Eşeyli üremede eşeysiz üremeden farklı olarak;
- İki farklı ata bulunur.
- Temelini mayoz bölünme ve döllenme olayları oluşturur.
- Yeni gen kombinasyonlarının oluşumuna imkân sağlar.
- Değişen ortam koşullarına dayanaklı bireylerin oluşumunda etkili olabilir.
Eşeyli yolla çoğalan canlıların çoğunda yumurta ve sperm farklı canlılar tarafından oluşturulur. Bu canlılara ayrı eşeyli canlılar denir. Ancak bazı türlerde bir birey hem yumurta hem de sperm oluşturabilir. Yani türde cinsiyet ayrımı yoktur. Bu canlılara hermafrodit (erselik) adı verilir.
Hermafrodit türlerin bir kısmında birey kendi kendini dölleyebilir.
Eşeyli Üreme Çeşitleri
1. İzogami
Şekil ve büyüklükleri aynı olan gametlerin birleşmesiyle meydana gelen üreme şeklidir. Gametlerin her ikisi de kamçılıdır. Yeşil alglerde görülür.
2. Heterogami
Şekil ve büyüklükleri farklı olan gametlerin birleşmesiyle meydana gelen üreme şeklidir. Gametlerin büyük olanı yumurta, küçük olanı spermdir. Bazı alglerde ve mantarlarda görülen şekline anizogami, hayvanlarda görülen şekline oogami denir.
3. Konjugasyon
Aynı türden fakat farklı kalıtsal yapıya sahip olan bireyler arasında kurulan sitoplazmik bir köprü aracılığı ile gen aktarılmasına konjugasyon denir.
Bakterilerde Konjugasyon: Bazı bakterilerde pilus adı verilen uzantılar bulunur. Geni aktaracak olan bakteri pilus yardımıyla diğer bakteriye tutunur ve aralarında sitoplazmik bir köprü oluşturulur. Bu köprü aracılığı ile bir bakteriden diğerine plazmit adı verilen küçük DNA halkaları aktarılır.
Gen aktarımı tek yönlü olup verici bakteriden alıcı bakteriye doğrudur.
Konjugasyon sonucunda bakterilerde genetik çeşitlilik artarken birey sayısı değişmez.
Paramesyumda Konjugasyon
Protista âlemindeki canlılarda görülen konjugasyona paramesyum örnek olarak verilebilir.
Paramesyumdaki konjugasyonda iki canlı arasında karşılıklı gen aktarımı yapılır.
4. Partenogenez
Yumurta hücresinden döllenme olmaksızın mitoz bölünmelerle yeni bir birey oluşmasına partaenogenez denir. Arı, karınca, yaprak biti ve kelebek gibi eklem bacaklılarda, omurgalılardan bazı balık, kurbağa, kuş ve sürüngenlerde görülebilir. Oluşan bireyler n kromozomlu (haploit) olur.
Haploit Partenogenez
Bal arılarında kraliçe arıdan mayoz ile oluşan haploit yumurtanın döllenmeden gelişmesi ile erkek arıyı oluşturması partenogeneze örnek oluşturur.
Diploit Partenogenez
Partenogenez sonucu oluşan birey diploit ise bu olaya diploit partenogenez denir. Kamçı kuyruklu kertenkelelerin bazı türlerinde bu tip partenogenez görülür. Bu canlılarda mayoz II sonucu oluşan hücrelerden iki tanesinin çekirdeği (yumurta + kutup hücresi) kaynaşır. Bu şekilde oluşan diploit gürce bir sperm ile döllenmeden gelişir ve yeni bireyi oluşturur.
Bazı canlıların yumurtaları sıcaklık, pH ve suyun tuzluluk derecesine bağlı olarak veya yumurtaya kimyasal ve fiziksel uyarıcılarla uyarılarak döllenme yapay olarak sağlanabilir. Bu olaya deneysel partenogenez denir.