Kongreyi toplayanlar; Doğu Anadolu Müdafaa-i Hukuk ve Trabzon Muhafaza-i Hukuk Cemiyeti‟dir. M. Kemal, kendisini yakalamak isteyen Ali Galip‟i atlatır ve Sivas‟a yönelir. Oradan da 3 Temmuz‟da kongreye katılmak için Erzurum‟a yönelir şark Vilayetleri Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti‟nin çağrısı üzerine Bitlis, Erzurum, Sivas, Trabzon ve Van delegelerinin katılmasıyla toplanılmıştır. Kazım Karabekir‟in bu çağrıya uyması ve M. Kemal‟in İark Vilayeti Cemiyeti‟ne üye olması kongrenin açılışını kolaylaştırır. Mardin, Elazığ ve Diyarbakır delegeleri valilerinin baskısından dolayı katılamamıştır.
Kongrenin Karşılaştığı Güçlükler:
a) Delegelerin illerdeki seçimi,
b) Seçilen bazı delegelerin gönderilmemesi (Diyarbakır, Elazığ, Mardin)
c) Trabzon delegelerinin M. Kemal‟e muhalefet etmeleri,
d) İstanbul Hükümeti‟nin bu kongreyi bir subay hareketi sanarak dağıtmak istemesi.
Kongrenin Erzurum’da Toplanma Nedeni:
a) 15. Kolordu‟nun burada bulunması,
b) Ermenilerin burada örgütlenmeleri,
c) Henüz Erzurum‟un işgal edilmemesi ve işgalden uzak bir bölgede bulunması,
d) Doğu illeri adına faaliyet gösteren yararlı cemiyetlerin burada örgütlenmesi.
Toplanma Amaçları:
a) Bölgenin sınırlarını görüşmek.
b) Bölgede kurulması düşünülen Ermeni Devleti‟nin kuruluşunu engellemek.
c) Bölgedeki güçleri birleştirmek.
d) Mücadelenin yöntem ve hedeflerini belirlemek.
Alınan Kararlar:
a) Ulusal sınırlar içinde vatan bir bütündür, asla parçalanamaz.
1.Doğu Anadolu‟nun yurdun bölünmez bir parçası olduğu kabul edilmiştir.
2.Vatanın bölünmezliği ve bütünlüğü ilk defa açıkça ifade edildi.
3.Kongre Milli Kongre özelliği kazandı.
4.Aynı ifade Sivas Kongresi ve Misak-ı Milli‟de de kabul edildi.
b) Her türlü yabancı işgal müdahalesine karşı Osmanlı Hükümeti‟nin dağılması halinde millet hep birlikte karşı koyacaktır. (İşgallere açıkça karşı çıkılmıştır.)
c) Vatanın ve bağımsızlığın korunmasında İstanbul Hükümeti‟nin gücü yetmediği taktirde geçici bir hükümet kurulacaktır. Bu hükümeti Milli Kongre seçecektir. Eğer toplanmamış ise Heyet-i Temsiliye yapacak. (İlk defa milli iradeye dayanan bir hükümetin kurulması gereği ifade edilmiştir.) “Heyet-i Temsiliye Doğu Anadolu‟yu temsil eder” kararı kabul edildi. 9 kişiden oluşuyordu.
d) Vatanın bütünlüğü, milletin bağımsızlığı, Saltanat ve Hilafetin korunması için Kuvay-i Milliye‟ye amil ve milli iradeye hakim kılmak esastır.
1. İlk defa “milli egemenlik düşüncesi” açıkça ifade edilmiştir.
2. İlk defa saltanatın kaldırılacağı yolunda işaret verilmiştir.
3. Milli iradenin hakim kılınmasıyla millet egemenliğine dayanana bir yönetim düşüncesinden bahsedilmiştir.
4. Amasya Genelgesi‟nde ifade edilen “Milletin istiklalini yine milletin azim ve kararı kurtaracaktır.” ifadesi teyit edilmiştir.
e) Hıristiyan unsurlara sosyal dengemizi ve siyasi hakimiyetimizi bozucu ayrıcalıklar verilemez. (İlk defa kapitülasyonlar ve azınlık haklarına karşı çıkılmıştır.)
f) Manda ve himaye kabul edilemez. (İlk defa manda ve himaye düşüncesine karşı çıkılmış, temel amacın tam bağımsızlık olduğu vurgulanmıştır.)
g) Milli meclis derhal toplanmalıdır ve hükümet işleri meclisin denetiminde yapılmalıdır. Bu madde ile;
1. İstanbul Hükümeti‟nin almış olduğu kararlar meclisin denetiminden uzak olduğu için meşru sayılmayacak.
2. Hükümet işlerinin milli iradeye dayandırılmasına çalışılacaktır.
3. İlk defa Meclis-i Mebusan‟ın toplanması gereği ifade edilmiştir.
h) Milletimiz insani ve asri gayeleri tebdil sınai ve iktisadi hal ve ihtiyacımızı taktir eder. (İlk defa Erzurum Kongresi‟nde ekonomik kalkınma ile ilgili karar alınmıştır.)
ı) Ülkemizi istila emeli taşımayan her devletin fenni, sanayi yardımı kabul edilecektir.
Kongrenin Nitelikleri:
a) Kongre toplanış amacı ve şekli bakımından bölgesel; aldığı kararlar bakımından Milli Kongre özelliği taşır.
b) Alınan kararlar daha sonraki alınacak kararlar da (Sivas Kongresi, Amasya Görüşmesi, Misak-ı Milli) teşkil etmiştir.
c) Kongrede ortaya çıkan temel görüş; milli egemenliği gerçekleştirmektir.
d) İlk defa Milli Meclis, Milli İrade ve Heyet-i Temsiliye kavramlarından söz edilmiştir.
e) Doğu Anadolu‟daki milli cemiyetler “Doğu Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti” çatısı altında birleştirildi.