A.GEREKSİZ SÖZCÜK KULLANIMI İyi bir cümle yeterince sözcükten oluşur. Başka bir deyişle, gereksiz sözcük içermez. Buna duruluk denir. Duruluğu sağlamak için anlatıma katkısı olmayan sözcükleri kullanmamak gerekir. Yoksa anlatım bozuk olur. | |||
| 1 Cümlede Anlama Katkısı Olmayan Sözcükler Kullanılması: | Cümleden çıkarıldığında anlamda herhangi bir daralmaya neden olmayan sözcük ya da sözcükler gereksiz kullanılmış demektir. | v İşe gidiş saatlerinde durak yeri çok kalabalık oluyor.v Aramızdaki mevcut sorunları çözelim.vBirçok banka taşıt aracı kredisi veriyor. v Onunla üç saat süreyle görüştü. v Bu karşılıklı tartışmaya son verin artık. | |
| 2. Eş Anlamlı Sözcüklerin Aynı Cümlede Kullanılması: | Eş anlamlı sözcükleri aynı cümlede kullanmak yanlıştır. Bunlardan birinin kullanılması yeterlidir. | v Her zaman böyle öfkeli, sinirli midir?v Bu boş, anlamsız inadı bırak artık.v Kurtuluş Savaşı’nı negüç ve zor koşullarda kazandığımızı unutmayalım. v Bu yıl da yine yağış az oldu. | |
| 3. “Etmek, Olmak” Yardımcı Fiillerinin Gereksiz Kullanılması | Dilimizde “etmek, olmak” yardımcı fiillerini sıkça kullanırız. Bilindiği gibi, bu fiiller ad soylu sözcüklerle birlikte kullanılarak birleşik fiil oluşturur. Ancak bunlardan bir bölümünü tek başına karşılayan fiiller vardır. Bunlar varken yardımcı fiille oluşan birleşik fiilleri kullanmaya gerek yoktur: | v Hastanın kısa sürede iyi olacağını umut ediyorum. (Yanlış kullanım)v Hastanın kısa süredeiyileşeceğini umuyorum. (Doğru kullanım) *** v Kadıncağız yine hasta olmuş. (Yanlış kullanım) v Kadıncağız yine hastalanmış. (Doğru kullanım) *** v Ondan kuşku ettiğim için çok utanıyorum. (Yanlış kullanım) v Ondan kuşkulandığım için çok utanıyorum.(Doğru kullanım) | |
| NOT:Cümlenin duruluğu yanında bir de yalınlığı söz konusudur. Bu iki kavram çoğu kez birbirine karıştırılmaktadır. Yalınlık, cümlenin süs ve özentiden arındırılması demektir. v Kızcağızın gözlerinden akan yaşlar, bir ırmak gibi süzülerek yanaklarından akıyordu. (Yalın değil)v Kızcağız ağlıyordu. (Yalın) | |||
B.AÇIKLIĞI BOZAN KULLANIMLAR Anlatılanların kolayca anlaşılır olmasına açıklık denir. Bir cümleden farklı anlamlar çıkarılıyorsa, o cümle açık değildir | |||
| 1. Sözcüklerin Uygun Yerde Kullanılmaması | Sözcüklerin uygun yerde kullanılmamasıyla ilgili anlatım bozuklukları, genellikle sıfatlarla zarfların yanlış kullanımından kaynaklanmaktadır. | v Birçok işçi sigortasız iş yerlerinde çalıştırılıyor.vBirçok işçi iş yerlerinde sigortasız çalıştırılıyor.v Yeni evden çıkmıştım ki telefon çaldı. v Evden yeni çıkmıştım ki telefon çaldı. | |
| 2. Karşılaştırmaların Yanlış Kullanılması | Anlatımda zaman zaman birtakım karşılaştırmalara başvururuz. Bunların yanlış yapılması cümlenin anlaşılır olmasını engellediğinden anlatım bozukluklarına neden olur: | v Ağabeyim futbolu benden çok sever.vAğabeyim, futbolu benim sevdiğimden çok sever. v Ağabeyimin futbol sevgisi benimkinden çoktur v Babama göre annem tutumlu. v Babamın düşüncesine göre annem tutumlu. v Annem, babamdan tutumlu. | |
| 3. Zamirlerin Eksik ya da Yanlış Kullanılması | Tamlayanı zamir olan ad tamlamalarında tamlayanın kullanılmaması bazen anlatım bozukluğuna yol açar. Böyle durumlarda mutlaka tamlayan durumundaki zamiri kullanmak gerekir: | v Bana yaptıklarını unutabilir miyim?v Senin bana yaptıklarını unutabilir miyim?v Onun bana yaptıklarını unutabilir miyim? | |
| 4.Noktalama İşaretlerinin Eksikya da Yanlış Kullanımı | Noktalama işaretlerinin özellikle de virgülün eksik ya da yanlış kullanımı anlamda birtakım belirsizliklere neden olabilir. | v Oku baban gibi cahil kalma.v Oku, baban gibi cahil kalma.v Oku baban gibi, cahil kalma. v Yaralı, hemşireye yalvarırcasına baktı. v Yaralı hemşireye, yalvarırcasına baktı. | |
C. AKLA UYGUN OLMAYAN KULLANIM Bir cümle biçimsel yönden olduğu kadar mantıksal açıdan da doğru olmalıdır. Bir başka deyişle, bir cümle biçimsel açıdan doğru, mantıksal açıdan yanlışsa, o cümlenin anlatımı bozuk demektir. | |||
| 1. Bilgi Yanlışları | Yanlış bilgi aktarımı cümlede anlatım bozukluğuna neden olur: | v İstanbul 29 Mayıs 1553’te fethedildi.v İstanbul 29 Mayıs 1453’te fethedildi. | |
| 2. Benzetme Yanlışları | Benzetmede benzeyenle kendisine benzetilen arasında yanlış ilgi kurmak cümlenin akla uygunluğuna aykırıdır: | v Ezgi, keçi gibi kurnazdır.v Ezgi, keçi gibi inatçıdır. | |
| 3.Çelişen Sözcüklerin Birlikte Kullanılması | Aynı cümlede çelişen sözcükleri birlikte kullanmamak gerekir. | v Onunla aramızda aşağı yukarı tam üç yaş var.vOnunla aramızda tam üç yaş var.v Onunla aramızda aşağı yukarı üç yaş var. v Bu maç kesinlikle berabere bitebilir. v Bu maç berabere bitebilir. v Bu maç kesinlikle berabere biter. v Ne konuştuklarını görmedim. v Ne konuştuklarını duymadım. | |
| Ç. SÖZCÜKLERİN BİRBİRİYLE KARIŞTIRILMASI VE ANLAMINA DİKKAT EDİLMEDEN KULLANILMASI Çoğu kez, anlamları farklı bazı sözcükler kökçe ya da sesçe birbirine benzediği için yanlış kullanılmaktadır. Bazen de cümlede kullanılan sözcükler, anlamı iyi bilinmediği için yanlış seçilmektedir. Dolayısıyla bu durumlar anlatım bozukluklarına neden olmaktadır. | |||
v Onlar öyle üzeri gelirler. v Onlar öğle üzeri gelirler. v Bulutlar gökyüzünü kapsadı. v Bulutlar gökyüzünü kapladı. v SIKÇA KARIŞTIRILAN SÖZCÜKLER ekmek-dikmek, kapsamak-kaplamak, süre-süreç, çoğunluk-çokluk, karşın-karşılık, bağlı-bağımlı, öğrenim-öğretim, sonunda-sonucunda, fiyat-ücret-bedel, azımsamak-küçümsemek, eyer-eğer, tepki-yankı, zorunlu-zorunda, ayrıcalık-ayrılık, ayrıntı-ayrım, saptama-saplantı, yakın-yaklaşık, grup-gurup, yayın-yayım, güçlenmek-güçleşmek, olanak-olasılık … v | |||
D. TAMLAMA YANLIŞLARI Ad ve sıfat tamlamalarının yanlış kullanılmasından kaynaklanan anlatım bozuklukları vardır. | |||
1. Ad Tamlamasıyla İlgili Yanlışlar | |||
| a. Tamlayan-Tamlanan Eklerinin Eksik Kullanılması | v Kişiler düşünceleri birbirinden farklı olabilir.vKişilerin düşünceleri birbirinden farklı olabilir.v Çetin’in ceket kirlenmiş. v Çetin’in ceketi kirlenmiş. | ||
| b. Tamlayanın Eksik Kullanılması | Virgüllerle sıralanmış ya da bağlaçlarla bağlanmış cümlelerde gerektiği hâlde tamlayanın kullanılmaması açıklığı önler; dolayısıyla anlatım bozukluğuna yol açar. | v Sınıfımıza yeni bir kız öğrenci geldi, mevcudu çoğaldı.v Sınıfımıza yeni bir kız öğrenci geldi, kızların mevcudu çoğaldı.v Sınıfımıza yeni bir kız öğrenci geldi, sınıf mevcudu çoğaldı.
| |
| c. Tamlayan ile Tamlananın Birbirine Uygun Kullanılmaması | Kimi zaman bir tamlananın birden fazla tamlayanı olabilir. Bu tür kullanımlarda tamlayan ile tamlanan arasında uyum sağlanamaması, anlatım bozukluğuna neden olur. | v Benim ile onun düşüncesi örtüşmüyor.v Benim düşüncem ile onun düşüncesi örtüşmüyor. | |
| ç. Belirtisiz Ad Tamlamalarında Açıklayıcı Sözlerin Yanlış Yerde Kullanılması | Belirtisiz ad tamlamalarında açıklayıcı sözler tamlayanla tamlanan arasına girmez. Bu sözler tamlayanın başına getirilir. | v İzmir eski valisi nereliydi?v Eski İzmir valisinereliydi?(Doğru)v eğitici çocuk filmi (Doğru) v çocuk eğitici filmi (Yanlış) v yeni bulaşık makinesi (Doğru) v bulaşık yeni makinesi (Yanlış) v yüksek makine mühendisi (Doğru) v makine yüksek mühendisi (Yanlış) | |
2. Sıfat Tamlamasıyla İlgili Yanlışlar Sayı sıfatları ile bazı belgisiz sıfatların tamlananları tekil olarak kullanılır. | |||
v Toplantı üç günlerdir devam ediyor. v Toplantı üç gündür devam ediyor. v Aradan birçok yıllar geçti. v Aradan birçok yıl geçti. | |||
| NOT: Tamlayan ile tamlanan arasındaki uyuşmazlıklar, ad ve sıfat tamlamalarının birlikte kullanımı sırasında daha çok görülür. v Kırsal ve kent yaşamı birbirinden çok farklıdır. v Kırsal yaşam ve kent yaşamı birbirinden çok farklıdır. v
| |||
E. CÜMLENİN KURULUŞUYLA İLGİLİ YANLIŞLAR Anlatım bozukluklarının bir bölümü; birleşik olan, virgül ve noktalı virgüllerle sıralanan ya da bağlaçlarla birbirine bağlanan cümlelerde görülür. | |||
1. Yüklem Yanlışları | |||
| a. Yüklem Eksikliği | Kimi zaman birden fazla yüklem içeren cümleler kullanırız. Bu tür cümlelerde yüklem eksikliğinden kaynaklanan anlatım bozuklukları ortaya çıkmaktadır. | v Basketbolu az, futbolu ise hiç sevmem. v Basketbolu az severim, futbolu ise hiç sevmem. | |
| b. Ek Fiil Eksikliği | Yüklemi ek fiille kurulmuş birden çok yargılı cümlelerde, yargıların birinde ek fiilin kullanılmaması anlatım bozukluğuna neden olur. | v Uzun boylu, ama zayıf değildi.v Uzun boyluydu, ama zayıf değildi.v Babam bu konuda beni uyarmış, ama onu dinlememiştim. v Babam bu konuda beni uyarmıştı; ama onu dinlememiştim.
| |
| c. Çatı Uyuşmazlığı | Ortak özneli cümlelerde birden fazla yüklem kullanılması durumunda bunların çatı yönünden uyumuna dikkat etmek gerekir. Bu uyumun sağlanamadığı durumlarda anlatım bozukluğu ortaya çıkar. | v Oğuz, o sabah erkenden kalkıp yola çıkıldı.vOğuz, o sabah erkenden kalkıp yola çıktı.vEşyalar bir odaya toplanıp evi boyadı. v Eşyalar bir odaya toplanıp ev boyandı. | |
Özne yanlışları, cümlede özne bulunmaması ya da özne olamayacak bir sözcüğün özne gibi kullanılmasından kaynaklanmaktadır: | |||
v Öğretmenlerimize ne kadar saygı göstersek azdır, çünkü hep bizim iyiliğimizi düşünürler. v Öğretmenlerimize ne kadar saygı duysak azdır; çünkü, onlar hep bizim iyiliğimizi düşünürler. v Herkes sorumluluğunu biliyor, görevini aksatmıyor. v Herkes sorumluluğunu biliyor, kimse görevini aksatmıyor. | |||
| NOT: Özne ve yüklemle ilgili anlatım bozukluklarının bir bölümü de özne-yüklem uyumsuzluğundan kaynaklanmaktadır. v Birçoğu işin önemini kavramıyorlar. v Birçoğu işin önemini kavramıyor. v Arkadaşım ve ben sinemaya gittim. v Arkadaşım ve ben sinemaya gittik.
| |||
3.Nesne (Düz Tümleç) Eksikliği Nesnenin eksik ya da yüklemlerin tümüne uygun kullanılmaması anlatımı bozar. | |||
v Atatürk’e hayrandı, çok severdi. v Atatürk’e hayrandı, onu çok severdi. v Paramı çarptı ve dövdü. v Paramı çarptı ve beni dövdü.
| |||
4.Dolaylı Tümleç Eksikliği
| |||
v Orhun’u tanır, güvenir. v Orhun’u tanır, ona güvenir.
| |||
5.Zarf Tümleci Eksikliği | |||
v Bütün güçlüklere göğüs gerdi, başa çıktı. v Bütün güçlüklere göğüs gerdi, onlarla başa çıktı. | |||
