Akarsuların oluşturduğu şekiller

Akarsu genel olarak aşındırma, taşıma ve biriktireme faaliyeti yaparlar. Bu çalışmaların hepsi bir coğrafyada olduğu gibi farklı coğrafyalarda da olabilir. Bu şekillendirici etkiler ise;

1)AŞINDIRMA

Aşındırma iki şekilde görülür.

a)Kimyasal aşındırma: Akarsuların yatak içindeki kolay aşınabilen kayaçları aşındırmasıdır. Erime olayı sıcaklığın artmasına bağlı olarak en fazla Ekvator  ve Orta kuşakta yazın olur.

b)Mekanik Çözülme: Akarsuların taşımış olduğu moloz, çakıl ve taşların tabana ve yanlara yapmış olduğu aşındırmadır. Akarsular genelde fiziksel aşındırma yaparlar. Fiziksel aşınmanın etkin bir halde olabilmesi için:

Su miktarının fazla olması

Yatak eğiminin fazla olması

Yük miktarının fazla olması

Zeminin aşındırmaya karşı dirençli olmaması

Bitki örtüsünün de zayıf olması gerekir.

Fiziksel aşındırma 3 şekilde gerçekleşir.

a)Derine Aşındırma: Akarsuyun yatağını düşey doğrultuda aşındırıp deniz seviyesine indirmesidir.

b)Yana Aşındırma: Akarsuların akış hızının ve eğimlerinin azalmasına bağlı olarak yanlara doğru salınımlar yapmasıdır.

c)Geriye Aşındırma: Akarsuyun en fazla su taşıdığı ağız kısmından başlayarak denize doğru yapılan aşındırmadır.

Bir akarsuyun en büyük ideali deniz seviyesine inmektir. Akarsu deniz seviyesine indiği zaman aşındırma faaliyeti biter ve bunun yerine biriktirme faaliyeti başlar.

AKARSU AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ

1. Denge Profili: Akarsular yataklarını derine doğru kazmaları esnasında eğimi,akış hızı ve hızı azalır. Böylece akarsular taban seviyesine ulaşır. Bunun sonucunda kaynak ile ağız arasındaki iç bükey görünüme Denge Profili denir. Bu sayede:

a)Yatak eğimi azalır.

b)Akış hızı azalır.

c)Biriktirme artar.

d)Aşındırma azalır.

e)Su potansiyeli azalır

f)Enerji üretimi azalır

g)Ulaşım ve taşımacılık yapılabilir

Ülkemiz genç oluşumlu olduğu için denge profiline ulaşmamıştır.

2. VADİ:  Akarsular önce aşındırma yolu ile önce kendilerine bir yol açarlar. Zamanla bu yolu veya yatağı derinlemesine ve yanlamasına aşındırarak uzun ince bir çukurluk oluştururlar. Buna VADİ denir.

Akarsuyun en önemli aşındırma şeklidir. Bunların oluşmasında :

a)Arazinin yapısı

b)Su miktarı

c)Yük miktarı

d)Oluşum süreleri etkilidir.

Bu şartlara bağlı olarak vadiler 5 ‘e ayrılır.

a)Çentik Vadi: Genç vadi adıyla da bilinir. Çünkü akarsuyun kaynak kısmına yakın yerde meydana gelir. Yana aşınma fazladır. V şekilli vadidir.

b)Boğaz Vadi: Dar ve derin akarsu vadileridir.  Genç vadi gurubundadır. Yamaçlar dik ve enine kesilmiştir. En kısa yoldan iki dağı birleştirdiği için köprü yapımında kullanılır.  Yer şekilleri biliminde yarma vadi olarak adlandırılır. Küre(Kızıl ırmak) Yeşil ırmak(Canik dağlarında )Marmara’da Geyve, Gülek boğazı Diclenin Mardin eşiğinde Sakarya’nın Samanlı dağında olduğu gibi. U biçimli vadidir.

c)Kanyon Vadi: Çözülebilir kayaçların olduğu yerlerde görülen basamaklı vadidir. Ihlara vadisinde ve Göksü vadisinde olduğu gibi.

d)Yatık Yamaçlı Vadi: Farklı dirençteki oluşan vadidir. Akarsu eğiminin azaldığı yerlerde görülür. Desimetrik vadide denir.

e)Alüvyon Tabanlı Vadi: Eğimin iyice azaldığı yerlerde görülen vadidir. Bundan sonra akarsu biriktirme faaliyetine başlar.

3.KIRGIBAYIR(BADLANS TOPOGRAFYASI): Yarı kurak bölgelerde Tüf, mil gibi malzemeden oluşan kayaçlarda görülür. Üzerinde yürünmesi zor olan dilik dilik bir yapıya sahiptir. Arazi keskin sırtlarla birbirinden ayrılır. Türkiye’de özellikle Kapadokya bölgesinde görülür.

4.DEV KAZANI: Farklı dirençteki kayaların bulunduğu yamaçtan aşağı inen akarsular düşmüş oldukları zeminin sertlik dercesine göre kayacı oyarlar. Bu oyma neticesinde oluşan çukurluklara Dev Kazanı denir.

5. PERİBACASI:  Volkanik arazilerde kolay aşınan fakat buna karşılık zor aşınan kayaçlarında bulunduğu yerde görülen şekillerdir. Burada aşınması zor olan kayaç aşınmaz ama alttaki kolay işlenen tüf işlenerek bacalı bir görüntüsü olan yapılar oluşur. Peribacasında rüzgar tepenin işlenmesinde dolaylı etkiye sahiptir.

6. PENEPLEN(YONTUK DÜZ): Akarsularla birlikte diğer dış kuvvetlerin engebeli araziyi alındırmasının sonucunda hafif dalgalı bir görüntüye sahip olan Peneplenler ortaya çıkar.

AKARSU BİRİKİM ŞEKİLLERİ

Akarsuyun biriktirme yapabilmesi için:

a)Eğimin azalması

b)Akarsuyun gücünün azalması

c)Akarsuyun hızının azalması

d)Suyun azalması

e)Yükünde artması gerekir.

Bunlara bağlı olarak akarsu biriktirmesini şu şekillerde gösterebiliriz:

1. BİRİKİNTİ KONİSİ: Dağların yamaçlarından inen materyallerin yamaçta eğimin azaldığı yerde birikmesiyle oluşur. Eğer malzeme ince yapılı ise yayılmaya bağlı olarak Birikinti yelpazeleri oluşur.

2. OVA: Çevresine göre alçakta ve yüzeyi alüvyonlarla örtülmüş ve akarsularca da derine yarılmamış olan düzlüklerdir. Deniz seviyesinde olanlara çukur ova, yüksekte olanlara ise Yüksek ova olarak adlandırılırlar. Ovalar oluşumlarına göre 4’ye ayrılır.

a)Dağ Eteği Ovası: Birikinti konilerinin birleşmesiyle oluşan ovalardır. En tipik örneklerinin İtalya’nın Pieonte bölgesinde görüldüğü için Piedmont ovaları denir.

b)Dağ içi-Çöküntü ovaları: Graben ve dağ içlerinde oluşan ve çökmeyle birlikte ortaya çıkan ovalardır. Ege ve Doğu Anadolu’da fazladır. Gediz, Küçük ve Büyük Menderes,Bolu, Amik,muş ve Erzincan ovaları gibi.

c)Taban Seviyesi: Aşındırmanın sona erdiği alanlarda alüvyonların geniş bir alana birikmesiyle oluşan ovalardır.

d)Deltalar: Akarsuyun taşıdığı malzemenin denize biriktirilmesiyle oluşan Deltaya benzer ovalardır. Oluşabilmesi için:

1.Akarsuyun belli bir büyüklükte olması gerekir.

2.Yük miktarını fazla olması gerekir.

3.Denizin derin olmaması gerekir.

4.Gel-Git genliğinin az olması gerekir.

5.Güçlü akıntıların olmaması gerekir.

6.Dalgalar etkili olmamalıdır.

Bu şartların meydana gelmesi durumunda delta ovaları oluşur.

NOT: Sakarya’nın denize döküldüğü yerde güçlü akıntıların olmasından dolayı delta oluşmamıştır.

NOT: Ülkemizde Gel-Gitin olmadığına en güzel kanıt ülkemizde Delta ovalarının olmasıdır.

HEM AŞINIM HEM BİRİKİM ŞEKİLLERİ

1.SEKİ: Akarsuyun aşındırma faaliyetinin bitmesi durumun da yatağında akmaya devam eden akarsuyun yatağında belli bir zaman sonra tekrar bir yükselme meydana gelmesi sonucunda oluşan basamaklı yapıya denir.

2.MENDERES: Akarsuyun genelde birikim yaptığı fakat yılana benzer büklüm yapmaları esnasında çarptıkları yerde aşındırdıkları malzemeleri diğer taraflara biriktirmesiyle oluşan büklümlerdir.

 

Yorum yapın

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.