AKARSU AŞINDIRMASI:
Yeryüzündeki karaların %71 inde etkili olan akarsular aktıkları yatağı kimyasal yada fiziksel yolla aşındırarak taşıma ve biriktirme yoluyla şekillendirme yaparlar. Akarsu Aşındırmasında etkili olan faktörler şunlardır; 1. Akış Hızı 2. Eğim 3. Su Miktarı (Debi) 4. Yük Miktarı 5. Yatağın Genişliği 6. Jeolojik Yapı 7. Bitki Örtüsü etkili olur.
Akarsu aşındırması 3 şekilde olur. 1. Derine Aşındırma: Akarsuyun yatağını düşey doğrultuda aşındırarak deniz seviyesine indirme faaliyetidir. 2. Yana Aşındırma: Özellikle eğimin azaldığı yerlerde salınımlar yapan akarsuyun yanlarını aşındırmasıdır. 3. Geriye Aşındırma: Akarsuyun ağız kısmından itibaren zamanla yatağını feriye doğru kazarak yaptığı aşındırmadır. Bu aşındırmanın son şekli Denge Profilidir.
AKARSU AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ
Türkiye akarsularının boylan kısa, akıttıkları su miktarı çok fazla olmadığı halde, aşındırma güçleri fazladır. Bu durum; yüksek dağlardan (Toroslar ve Kuzey Anadolu dağları) doğmaları ve denize doğru, eğimli yataklarında çok hızlı akmalarındandır. Akarsu aşındırması sonucunda şu yerşekilleri oluşur:
1- VADİLER: Akarsu aşındırmasıyla oluşan en yaygın yer şeklidir. Devamlı iniş gösteren dar uzun oluklardır. Vadiler, akarsu aşındırması sonucu derinlemesine ve yanlamasına gelişirler. Yataklarını geriye doğru aşındırarak boylarını uzatırlar.
Çentik (Kertik veya Tabansız) vadi: Dik yamaçlardan inen akarsular tarafından oluşturulur. Zemin sert kayalardan oluştuğundan akarsu derinlemesine ve yanlamasına fazla aşındırma yapamaz. Dik yamaçlı vadidir. Profili “V” şeklindedir. Doğu Karadeniz dağlarının, kuzey yamaçlarında rastlanır.
Yatık Yamaçlı Vadi: Akarsuların yataklarında, bir yamacı daha çok aşındırmasıyla oluşmuş asimetrik vadilerdir.
Boğaz (Yarma) Vadi: Güçlü akarsuların dağlık arazide sert kütleleri aşındırarak açtıkları dik yamaçlı, derin vadilerdir. Kızılırmak, Yeşilırmak vadileri ile Doğu Anadolu’daki akarsu vadileri bu türdendir.
Kanyon Vadi: Yatay tabakalardan oluşmuş kalkerli arazide, akarsuların derine ve yanlara.doğru yaptığı aşındırmalar ile oluşan basamak şeklindeki vadilerdir. Göksu vadisi bu tür bir vadidir. Tabanlı Vadi: Akarsuların geniş düzlüklere ulaştıkları bölgelerde, taşıdıkları alüvyonları tabanlarında ve yatak çevrelerinde biriktirmesi ile oluşmuş, geniş bir yatak içerisinde aktıkları vadilerdir. Bu vadilerin yamaçları yatıktır. Kızılırmak, Sakarya ve Ege bölgesindeki akarsuların vadileri geniş tabanlıdır.
1. Irmak Adası Eğimin azaldığı yerde akarsuyun taşıdığı materyalleri üzerinde biriktirmesiyle oluşan adacıklardır.
2. DEV KAZANI: Akarsu yatakları içinde, akarsuyun çağlayan ve cavlan yaptıkları yerde, suyun düştüğü yerde oluşan çukurlardır. Akdeniz’de Düden ve Manavgat çağlayanlarında tipik örnekleri görülür.
3. MENDERES (BÜKLÜM): Akarsuların, yatak eğiminin çok azaldığı geniş vadi tabanlarında, yana doğru yaptığı aşındırmalarla oluşturduğu büklümlerdir. Eğer menderesler, vadi tabanına gömülmüş ise, gömük menderes olarak adlandırılır
Delta: Akarsuların denize ulaştıkları yerlerde taşıdıkları maddeleri biriktirmesiyle oluşan üçgen biçimli alüvyal ovalardır. Deltalar, taban seviyesi ovalarının bir çeşididir. Onlardan ayrılan yönü biriktirmenin deniz içinde olmasıdır. Bu nedenle deltanın oluşabilmesi için; gel-git olayının belirgin olmaması, kıyının sığ olması, kıyıda güçlü bir akıntının bulunmaması ve akarsu ağzında eğimin azalması gerekir.
Akarsu havzaları iki bölümde incelenir:
Açık Havza: Sularını denize ulaştırabilen havzalara açık havza denir. (Yeşilırmak, Kızılırmak, Yenice, Sakarya, Susurluk, Gediz, Küçük Menderes, Büyük Menderes, Aksu, Göksu, Seyhan, Ceyhan, Fırat, Dicle Çoruh gibi.)
Kapalı Havza: Sularını denize ulaştıramayan havzalara kapalı havza denir. Kapalı havzaların oluşmasında yer şekilleri, sıcaklık ve nem etkilidir. (Van Gölü Kapalı Havzası, Tuz Gölü Kapalı Havzası, Konya Kapalı Havzası, Göller Yöresi Kapalı Havzası gibi.)
Akarsu Akış Hızı
Akarsuyun akış hızı yatağın her iki kesitinde farklıdır. Suyun hızı yanlarda, dipte ve su yüzeyinde sürtünme nedeniyle azdır. Suyun en hızlı aktığı yer akarsuyun en derin yerinin üzerinde ve yüzeyin biraz altındadır. Akarsu yatağında suyun en hızlı aktığı noktaları birleştiren çizgiye hız çizgisi(talveg) denir. Akış hızı, yatağın eğimi ve genişliği ile taşınan su miktarına bağlı olarak değişir.
Akarsu Rejimi
Akarsu debisinin yıl içerisinde gösterdiği değişmelere rejim ya da akım düzeni denir. Akarsu rejimini belirleyen temel etken havzanın yağış miktarıdır. Yağışların az, sıcaklık ve buharlaşmanın fazla olduğu dönemlerde akarsu akımı düşer. Yağışların fazla olduğu ve kar erimelerinin görüldüğü dönemlerde akım yükselir.
Akarsu rejimleri dört tiptir:
Düzenli Rejim: Akımı yıl içerisinde fazla değişmeyen akarsuların rejim tipidir.
Düzensiz Rejim: Akımı yıl içerisinde büyük değişmeler gösteren akarsuların rejim tipidir.
Karma Rejim: Farklı iklim bölgelerinden geçen akarsuların rejim tipidir. Örnek: Nil Nehri
Sel Tipi Rejim: İlkbahar yağışları ve kar erimeleri ile bol su taşıyan, yaz aylarında ise suları yok denecek kadar azlan akarsuların rejim tipidir. Örneğin ülkemizdeki İç Anadolu Bölgesi akarsuları.
İklim Bölgelerine Göre Akarsu Rejimleri
Sıcaklık-yağış koşulları ile akarsuların taşıdıkları su miktarı ve akım düzeni arasında sıkı bir ilişki vardır. Farklı iklim bölgelerindeki akarsuların rejimleri birbirinden farklı olabilir. Ancak iklim bölgelerinin yüksek ve karlı bölümlerindeki akarsuların rejimleri benzerdir. Kar erimelerinin olduğu dönemlerden akım yükselir. Kış aylarında kar yağışının fazla olması akımın düşük olmasına neden olur.
Yağmurlu Ekvatoral İklimde Akarsu Rejimi: Bu iklim tipinde yağışlar bol ve yağış rejimi düzenli olduğu için Ekvatoral bölge akarsuları yıl boyunca bol su taşır. Örnek: Amazon ve Kongo nehirleri.
Yağmurlu Okyanusal İklimde Akarsu Rejimi: Bu iklim tipinde yağışların bol ve düzenli olması nedeniyle akarsular yıl boyunca bol su taşır. Örnek: İngiltere’deki Thames Nehri
Muson İkliminde Akarsu Rejimi: Bu iklim tipinde yaz yağışları nedeniyle akım yükselir. Kış kuraklığı akım düşer. Örneğin Ganj ve İndus nehirleri.
Akdeniz İkliminde Akarsu Rejimi: Yaz kuraklığına, sıcaklık ve buharlaşmanın fazlalığına bağlı olarak yaz aylarında akım düşüktür.
Karstik Şekiller
Yağışlar ve yer altı suları, kalker, jips, kayatuzu, dolomit gibi eriyebilen, kırık ve çatlakların çok olduğu taşların bulunduğu yerlerde, kimyasal aşınıma neden olurlar. Kimyasal aşınım sonunda oluşan şekillere karstik şekiller denir. Yağışların ve yeraltı sularının oluşturduğu karstik aşınım şekillerinin aşınım şekillerinin büyüklükleri değişkendir.
Sirk gölü
Dağ doruklarındaki buzulların hareketleriyle ortaya çıkan çukurlarda oluşan göllere, sirk gölü denir. Yurdumuzun 2200 m’den yüksek dağları son buzul döneminde buzullaşmaya uğramıştır. Günümüzde de, Sat, Ağrı, Erciyes, Kaçkar, Bolkar ve Aladağlar üzerinde yer yer buzullar bulunmaktadır.
Takke buzulu
Yüksek dağların zirvesini kaplayan buzullara takke buzulu denir.Neozoik’te Günz,Würm,Ris ve Mindel adlarıyla bilinen dört buzul dönemi yaşanmıştır.günümüzdeki buzul şekillerinin büyük bir kısmı bu dönemden kalmadır.Bu dönemlerde buzullar çok geniş alanlara yayılmış,buzul arası dönemlerde ise eriyerek çekilmiştir.
Asılı vadi
Buzul aşındırmasına uğrayan sahalarda, ana vadinin buzulla fazla aşınması sonucu, ana vadiye açılan tali vadilerin yüksekte kalması veya dikey faylanma’nın olduğu sahalarda yükselen blok üzerinde kalan vadilere denir.
Buzul Vadisi
Buzulun içinde hareket ettiği, enine kesiti U şeklinde olan akarsu vadisinden daha büyük aşınım şeklidir. Dağ yamaçlarında oluşur. Sürekli iniş göstermeyen buzul vadilerinin boyu akarsu vadilerine göre daha kısadır.
Hörgüç kaya
Buzul vadilerin tabanında görülen yüzeyi cilalanmış kayalardır.Buzul,eğim doğrultusunda hareket ederken taşıdığı taş parçalarını erime bölgesine kadar sürükleyerek burada biriktirir.Bu tür yığınlara moren(buzul taş) denir.